BRUGGE/BRUSSEL – Vorige week dinsdag startte de langverwachte, grootschalige opgraving van een deel van het Onze-Lieve-Vrouwekerkhof langs de Mariastraat in Brugge.

Eerder dit jaar werd al een deel van het kerkhof opgegraven in een kleine testput, onder grote belangstelling van de Bruggeling. Daarbij werd het skeletmateriaal aangetroffen van 27 individuen. Bij deze begravingen werden ook kistnagels gevonden, de resten van eenvoudige houten kisten. Ook dit keer stoten de archeologen al erg snel op de eerste individuen, op zo’n 50 cm onder de huidige rijweg.

Beschilderde grafkelder

In de eerste dagen werden al een 45-tal skeletten blootgelegd. Gelet op de geplande diepte van de werkzaamheden, verwachten de archeologen de komende weken nog een veelvoud van dit aantal aan te treffen.

Daarnaast werden ook al twee grafkelders aangesneden, waaronder een absolute topvondst: een bijzonder mooi beschilderd exemplaar. Toeristen komen – geheel terecht – vanuit alle hoeken van de wereld naar Brugge om onze Vlaamse Primitieven te bewonderen of moderne kunst te ontdekken tijdens de Triënnale, maar ook onder de grond beschikken we dus over uitzonderlijke schilderkunst.

Fresco

Het fenomeen van beschilderde grafkelders is een vrij goed gedocumenteerd gegeven. Dergelijke schilderingen komen overal voor in het bisdom Doornik vanaf de tweede helft van de 13de eeuw tot in de 17de eeuw. In Brugge, waar de mooiste exemplaren aangetroffen zijn, zijn dergelijke grafkelders ondertussen in zeventien (voormalige) gebedshuizen gevonden. Aangezien een overledene in die tijd binnen de 24 uur diende begraven te worden, was er geen tijd te verliezen: het metselen, pleisteren en schilderen van een grafkelder volgden elkaar in een sneltempo op. Het schilderen gebeurde hierdoor onvermijdelijk in de natte kalk, waardoor onbewust een soort ‘fresco’ ontstond.

Sint-Amandskapel

Het is niet uitzonderlijk om dergelijke grafkelders aan te treffen tijdens archeologische opgravingen in Brugge. Zo werd enkele maanden geleden een grafkelder van de voormalige Sint-Amandskapel ontdekt bij de werkzaamheden. De grafkelder kende helaas een slechte bewaringstoestand en werd, na een korte opgraving, zorgvuldig weer toegedekt.

Daarentegen, de grafkelder die nu is gevonden aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk is wél goed bewaard en werkelijk prachtig versierd. Op de lange zijden staan centraal een engel zwaaiend met een wierookvat, gevat tussen allerlei kruis- en bloemmotieven. Op de ene korte zijde staat een calvariescene afgebeeld: Jezus aan het kruis, geflankeerd door Maria en de apostel Johannes. Op de andere zijde staat een zogenaamde ‘Sedes sapientiae’: een Maria met kind gezeten op een troon. Op basis van deze beschilderingen kan de grafkelder in de (late) 14de eeuw gedateerd worden.

Maria van Bourgondië

De Onze-Lieve-Vrouwekerk wordt voor het eerst vermeld in schriftelijke bronnen in 1075, maar is zeker ouder. Ze is een dochterkerk van de kerk van Sijsele, die eigendom was van de Utrechtse bisschopskerk. In het verleden werden al diverse archeologische vondsten en waarnemingen gedaan in en rond de Onze-Lieve-Vrouwekerk. Een mooi voorbeeld is de beschilderde grafkelder van Maria van Bourgondië die in de kerk nog zichtbaar is. Bij opgravingen in het hoogkoor van de Onze-Lieve-Vrouwekerk in 1979 zijn, onder leiding van Hubert De Witte, aanwijzingen gevonden van een pre-Romaans bedehuis uit de 9de eeuw.

De gronden in de onmiddellijke omgeving van de Onze-Lieve-Vrouwekerk werden eeuwenlang gebruikt als kerkhof. Het Onze-Lieve-Vrouwe-kerkhof bevindt zich zowel langs de noordelijke zijde van de kerk, inclusief Guido Gezelleplein, als ten zuiden van de kerk, waarin de huidige opgraving plaatsvindt. Op oude kaarten, zoals die van Marcus Gerards, is deze zone meestal ‘verscholen’ achter de toren.

De inhoud van de grafkelder is nog niet onderzocht, maar het lijkt om een onverstoord graf te gaan. Onder de aarde zijn sporen zichtbaar van één individu in anatomisch verband en restanten van het kisthout. De archeologen van BAAC Vlaanderen zullen in samenwerking met I.O.E.D. Raakvlak en de Stadsarcheoloog beide grafkelders verder opgraven en onderzoeken.

Stadsarcheoloog

Sinds de invoering van het verdrag van Malta, is het uitgangspunt van archeologie het zo veel mogelijk ter plaatse (in situ) bewaren van archeologische resten. Zo werd de grafkelder die in februari werd opgegraven in de Sint-Amandsstraat gevuld met Argex-korrels en herbegraven. Omwille van de aanleg van het nieuwe pompstation is dit geen optie voor de grafkelders die bij deze opgraving worden aangetroffen. Vandaag zijn in de Onze-Lieve-Vrouwekerk enkele beschilderde graven te bezichtigen, die in het begin van de jaren 1980 opgegraven werden in de kerk door voormalig stadsarcheoloog Hubert De Witte.

Een gelijkaardige lichting en ontsluiting van de grafkelders uit deze opgraving is een van de pistes die verder onderzocht moet worden.

Deze opgraving en het aantreffen van een prachtig beschilderde grafkelder illustreren nog maar eens het belang van archeologie in Vlaanderen. De wetenschappelijk kenniswinst over het vroege verleden van Brugge die zal voortvloeien uit deze opgraving en het onderzoek van de aangetroffen skeletresten is niet te onderschatten. Daarnaast is het ook spectaculair om zo’n prachtig beschilderde grafkelder in het echt te mogen bewonderen. Het is nu aan de archeologen om een waardebepaling uit te voeren om te bepalen hoe verfijnd de motieven zijn geschilderd, hoe zeldzaam ze zijn en in welke bewaringstoestand ze zich bevinden. In het kader van de optimale registratie en conservatie van dit mooie stukje erfgoed heb ik alvast aan het agentschap Onroerend Erfgoed gevraagd om hun expertise te delen met BAAC Vlaanderen, I.O.E.D. Raakvlak en de Stadsarcheoloog.

Geen bezoek mogelijk

Uiteraard willen we deze prachtige vondst delen met de wereld. Helaas zijn dergelijke fresco’s erg gevoelig aan schommelingen in de vochtigheidsgraad en kan zonlicht de kleuren snel aantasten. Los van de coronamaatregelen zal een bezoekmoment aan de grafkelder daarom niet mogelijk zijn. Maar niet getreurd, we onderzoeken momenteel hoe we deze prachtige restanten van een verloren ambacht, dat in Brugge z’n hoogtepunt kende, verder kunnen ontsluiten. Ik vermoed dat dit niet de laatste opmerkelijke vondst zal zijn bij deze opgraving. Er zullen zeker nog bezoekmomenten georganiseerd worden op een later ogenblik. Wie in tussentijd op de hoogte wil blijven, kan Raakvlak en BAAC Vlaanderen volgen op sociale media.

Vorige week ondervroeg ik de minister in het Vlaams Parlement naar de verdeling van kosten en zijn plannen daaromtrent. Op heden moeten alle kosten door de aanvrager betaald worden. Nochtans denk ik dat de lasten niet door de aanvrager maar door de overheid zouden gedragen moeten worden. De vondsten hebben niet alleen een Brugse betekenis maar dienen heel Vlaanderen.